Chào bạn, tôi là Trần Duy Thuận đây. Bạn xuất khẩu một lô gạo hoặc đồ gỗ nội thất. Bạn đã thuê công ty đến phun thuốc xử lý mối mọt (Hun trùng) và cầm trong tay tờ chứng nhận Fumigation Certificate.
Bạn tự tin gửi bộ hồ sơ đi. Nhưng khi hàng đến cảng đích, khách hàng gọi điện cháy máy: “Hải quan bên này không cho lấy hàng vì thiếu Phyto (Phytosanitary Certificate)!”.
Bạn ngớ người: “Tôi đã hun trùng rồi mà? Chẳng phải hai cái đó là một sao?”.
Câu trả lời là KHÔNG. Đây là sai lầm phổ biến nhất của người mới làm hàng nông lâm sản. Bài viết này sẽ giúp bạn phân biệt rạch ròi hai loại giấy tờ này để tránh bị ách tắc hàng hóa tại cửa khẩu.
Định nghĩa cốt lõi
Để dễ hiểu, hãy tưởng tượng lô hàng của bạn là một hành khách đi máy bay.
1. Hun trùng (Fumigation Certificate) – “Phiếu khám sức khỏe”
Đây là biện pháp kỹ thuật. Bạn thuê một công ty dịch vụ tư nhân đến dùng hóa chất (thuốc) hoặc nhiệt độ để tiêu diệt sâu bọ, mối mọt, nấm mốc đang tồn tại trong hàng hóa.
- Mục đích: Làm sạch hàng hóa, diệt trừ mầm bệnh.
- Đơn vị cấp: Các công ty dịch vụ khử trùng (được cấp phép).
Chọn hóa chất Hun trùng (Cực kỳ quan trọng)
Có 2 loại hóa chất chính được sử dụng hiện nay, và mỗi thị trường yêu cầu một loại khác nhau:
- Methyl Bromide (CH3Br):
- Đặc điểm: Khả năng thẩm thấu mạnh, diệt sâu nhanh (24h).
- Thị trường áp dụng: Đa số các nước (Mỹ, Úc, Châu Á…). Dùng cho bao bì gỗ, nông sản thô.
- Lưu ý: Độc hại và ảnh hưởng tầng ozone. Một số nước hạn chế dư lượng rất gắt gao.
- Phosphine (PH3):
- Đặc điểm: Thời gian ủ thuốc lâu (thường 7-10 ngày mới diệt hết trứng mọt). An toàn hơn cho thực phẩm.
- Thị trường/Hàng hóa: Thường dùng cho Gạo, Cafe, Nông sản chế biến đi các thị trường khó tính (EU) hoặc hàng đi đường biển dài ngày.
- Rủi ro: Nếu tàu chạy ngắn ngày (ví dụ đi Singapore 3 ngày) mà dùng Phosphine thì thuốc chưa kịp phát huy tác dụng -> Hàng sang đến nơi vẫn còn mọt sống -> Bị trả về.
Quy trình “Ủ thuốc” và “Thông thoáng” (Aeration)
Rất nhiều chứng thư Hun trùng bị coi là “Khống” (Giả) vì bỏ qua bước này:
- Ủ thuốc: Container phải được đóng kín hoàn toàn. Nếu container bị thủng, khí thoát ra ngoài -> Không đạt nồng độ diệt côn trùng.
- Thông thoáng (Aeration): Trước khi hạ bãi xuất đi, bắt buộc phải mở cửa hoặc lỗ thông gió để khí độc bay hết (đưa về ngưỡng an toàn). Nếu bỏ qua bước này, công nhân bốc xếp tại cảng đích có thể bị ngộ độc khí -> Doanh nghiệp chịu trách nhiệm hình sự.
2. Kiểm dịch thực vật (Phytosanitary Certificate) – “Hộ chiếu xuất cảnh”
Đây là thủ tục hành chính nhà nước. Cơ quan chức năng kiểm tra xem lô hàng của bạn có đáp ứng quy định an toàn dịch bệnh của nước nhập khẩu hay không. Nếu đạt, họ cấp giấy phép để hàng được “xuất cảnh”.
- Mục đích: Xác nhận lô hàng sạch bệnh, không mang theo sinh vật gây hại cấm nhập khẩu.
- Đơn vị cấp: Cơ quan quản lý nhà nước (Tại Việt Nam là Cục Bảo vệ thực vật và các Chi cục vùng).
Bảng so sánh chi tiết
| Tiêu chí | Hun trùng (Fumigation Cert) | Kiểm dịch thực vật (Phytosanitary Cert) |
|---|---|---|
| Bản chất | Là kết quả của hành động xử lý kỹ thuật (phun thuốc). | Là giấy phép chứng nhận kiểm dịch của Nhà nước. |
| Người cấp | Doanh nghiệp dịch vụ (Tư nhân). | Cơ quan Nhà nước (Chi cục Bảo vệ thực vật). |
| Đối tượng | Thường là hàng khô: Gạo, Cafe, Gỗ, Mây tre đan. | Rộng hơn: Bao gồm hàng khô VÀ hàng tươi (trái cây, hạt giống, cây cảnh). |
| Mối quan hệ | Là điều kiện CẦN. | Là kết quả ĐỦ. (Thường phải Hun trùng xong mới được cấp Phyto). |
Quy trình thực tế – Cái nào làm trước?
Thông thường, đối với các mặt hàng như Gạo, Tiêu, Điều, Gỗ… quy trình sẽ diễn ra như sau:
- Bước 1: Đăng ký Kiểm dịch thực vật: Chủ hàng khai báo trên Cổng thông tin một cửa quốc gia (hoặc nộp hồ sơ giấy) cho cơ quan Kiểm dịch.
- Bước 2: Thực hiện Hun trùng (Tại cảng/kho): Chủ hàng thuê công ty dịch vụ phun thuốc vào container, ủ thuốc.
- Bước 3: Lấy mẫu kiểm tra: Cán bộ Kiểm dịch nhà nước sẽ đến hiện trường, xem xét lô hàng, kiểm tra dư lượng thuốc hoặc kiểm tra sâu bệnh.
- Lưu ý: Nhiều trường hợp cán bộ Kiểm dịch sẽ dựa vào Biên bản nghiệm thu hun trùng của công ty dịch vụ để làm cơ sở cấp giấy.
- Bước 4: Cấp chứng thư:
- Công ty dịch vụ cấp Fumigation Certificate (Chứng nhận đã phun thuốc).
- Cơ quan nhà nước cấp Phytosanitary Certificate (Chứng nhận hàng sạch bệnh để xuất khẩu).
Kết luận: Bạn thường phải làm cả hai. Hun trùng là để diệt sâu, còn Phyto là tờ giấy thông hành pháp lý để chứng minh với nước bạn là “tôi đã diệt sâu rồi”.
Ma trận Phân biệt & Các tình huống thực tế
Đây là phần giải đáp các tình huống “oái oăm” nhất mà sách vở không dạy bạn:
| Tình huống hàng hóa | Cần Hun trùng (Fumigation)? | Cần Phyto (Kiểm dịch)? | Giải thích chuyên sâu |
|---|---|---|---|
| Gạo, Tiêu, Điều, Cafe | CÓ | CÓ | Đây là hàng nông sản gốc, vừa dễ sinh mọt (cần Hun trùng) vừa có nguy cơ lây bệnh (cần Phyto). |
| Hàng Gốm sứ, Nhựa dùng Pallet Gỗ | CÓ | KHÔNG (Thường là vậy) |
Chỉ cần hun trùng cho cái Pallet (ISPM 15). Hàng hóa bên trong không phải thực vật nên không cần Phyto. Lưu ý: Một số nước như Úc vẫn yêu cầu tờ khai đóng gói đặc biệt. |
| Gỗ ván ép (Plywood), MDF | KHÔNG | TÙY | Gỗ đã qua xử lý nhiệt/keo nên được miễn Hun trùng. Tuy nhiên, một số nước vẫn yêu cầu Phyto để chứng minh nguồn gốc gỗ. |
| Trái cây tươi (Thanh Long, Xoài) | KHÔNG (Dùng Chiếu xạ/VHT) |
CÓ | Không dùng Methyl Bromide vì hỏng quả. Phải dùng Chiếu xạ hoặc hơi nước nóng, sau đó xin Phyto. |
Những lầm tưởng tai hại
Lầm tưởng 1: “Chỉ cần Hun trùng là đủ”
Sai. Nhiều nước nhập khẩu quy định Chứng thư Hun trùng chỉ là giấy tờ phụ. Cái họ cần bắt buộc để thông quan là Phytosanitary Certificate gốc. Thiếu tờ này, hàng bị trả về hoặc tiêu hủy ngay lập tức.
Lầm tưởng 2: “Hàng nào cũng phải Hun trùng mới có Phyto”
Không hẳn. Đối với trái cây tươi (Thanh long, Xoài…), người ta không hun trùng bằng hóa chất độc hại (Methyl Bromide) vì sẽ làm hỏng quả. Thay vào đó, người ta dùng phương pháp Chiếu xạ (Irradiation) hoặc Xử lý hơi nước nóng (VHT). Lúc này, bạn cần chứng từ chiếu xạ để xin cấp Phyto.
Lầm tưởng 3: “Thông tin trên Phyto sai thì sửa mấy hồi”
Rất khó. Phytosanitary Certificate là giấy tờ nhà nước quản lý chặt chẽ. Nếu thông tin trên Phyto (Số xe, Số container, Khối lượng) bị lệch so với Bill of Lading, bạn phải làm thủ tục xin sửa đổi/bổ sung rất phức tạp và mất thời gian. Hãy kiểm tra nháp (Draft) thật kỹ trước khi in bản chính.
Kết luận
Trong xuất nhập khẩu nông lâm sản, Fumigation và Phytosanitary là cặp bài trùng không thể tách rời.
- Hãy coi Hun trùng là việc “tắm rửa sạch sẽ” cho hàng hóa.
- Hãy coi Phyto là “giấy chứng nhận sạch bệnh” để đi ra thế giới.
Lời khuyên: Khi ký hợp đồng ngoại thương, hãy hỏi rõ người mua: “Hải quan nước ông cần những giấy tờ gì? Chỉ cần Hun trùng hay bắt buộc cả Phyto?” để tính toán chi phí và chuẩn bị đúng hồ sơ.
Nguồn tham khảo (References)
- Cục Bảo vệ thực vật (Plant Protection Department): Cơ quan quản lý nhà nước về kiểm dịch thực vật tại Việt Nam.
https://www.ppd.gov.vn/ - ISPM Standards: Các tiêu chuẩn quốc tế về các biện pháp kiểm dịch thực vật.
https://www.ippc.int/en/
